Hoe houd je het hoofd koel in Amsterdam? Een zomerserie over de gestreste stad. Deel 5: mindfulness in de klas.
Hier en daar zijn de oogjes nog open. Er wordt wat gegaapt. Voetjes bewegen langzaam onder de tafels. “Ik wil je vragen om te ontspannen. Je hoeft nu even helemaal niets te doen,” horen de kinderen een rustige en vriendelijke stem zeggen. “Ik wil je vragen om te stoppen met alles waar je mee bezig bent. Probeer zo stil mogelijk te zitten.”
Het is iets na half negen op basisschool De Horizon in De Aker, Osdorp. De stem is van Fatima Boutaka (30), juf van groep acht. Voor haar zitten iets meer dan twintig kinderen met de armen op hun buik. Allemaal ademen ze rustig in en uit tijdens de aandachttraining.
Aandachttraining, of mindfulness, wordt populairder in het Amsterdamse basisonderwijs. De eerste officiële mindfulness-school was de Pieter Jelles Troelstraschool in Nieuw-West. Begin dit jaar riep de Willibrordschool in IJburg zichzelf uit tot nummer twee. Op De Horizon van Boutaka doet nog niet elke klas mee, maar ook hier zijn meerdere docenten die er lessen in geven.
Het is stil in de klas, al een kwartier lang. Iedereen doet mee. “Stel je eens voor dat je een kikker bent. Dat je stilzit in een vijver.” Hatsjoe, hatsjoe, hatsjoe, klinkt het. “Gezondheid,” onderbreekt Boutaka haar tekst, voor ze rustig verdergaat. De kinderen houden hun ogen stijf dicht. “Van Kikker Kees kun je heel veel leren. Je kunt leren dat je niet altijd ergens op hoeft te reageren.”
Mediteren voor een toets
Boutaka kwam in aanraking met mindfulness toen ze nog studeerde. Thuis had ze het moeilijk. Haar oom overleed, later nog een oom. Het hakte in op haar gemoedstoestand en haar cijfers. Een studentenpsycholoog raadde haar aan ademoefeningen te doen en te proberen negatieve gedachten over de toekomst los te laten. De lessen brachten haar meer zelfcompassie en rust, vertelt ze.
Met de studie stopte ze, om het een jaar later opnieuw te proberen. Deze keer geen opleiding tot docent in islamitisch onderwijs, maar in daltononderwijs. “Achteraf is het een zegen dat ik niet ben geslaagd op mijn eerste opleiding,” zegt ze. “Op deze school ben ik echt nodig.” Boutaka is de enige Marokkaanse islamitische juf op de school, terwijl de helft van haar leerlingen eenzelfde achtergrond heeft. “Behalve de schoonmaker en overblijfmoeders zien ze hier niemand met een hoofddoek lopen.”
Als het belletje klinkt en de kinderen zich uitrekken, vraagt de juf hoe ze zich voelen. Een kind mag alleen iets zeggen, als hij of zij de kleine groene speelgoedkikker heeft. “Ik raakte soms afgeleid, maar ben rustig,” zegt Tiago (12). Boutaka vraagt de klas wat ze kunnen doen als de aandacht er niet meer bij is. De kikker gaat naar Clément (12): “Opmerken, stoppen en weer je aandacht vestigen.”
De dagelijkse mindfulnesslessen beginnen een week na de zomervakantie en duren acht weken. Daarna worden ze om de dag gegeven en voorafgaand aan toetsen of andere belangrijke momenten. De ene keer gaat het over de stress die leerlingen ervaren, de andere keer over het omgaan met verlangens. Over het gebruiken van je zintuigen. Geduld. Vertrouwen. Gevoelens en emoties.
Susan Bögels, hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Amsterdam, heeft de effecten van mindfulnesslessen op meerdere Amsterdamse basisscholen onderzocht. Resultaat: de sfeer in de klas verbetert, leerlingen houden hun aandacht er beter bij. Ze zijn minder agressief en bang. “Kinderen worden zich bewust van hun emoties en kunnen die delen.”
Die resultaten zijn niet direct zichtbaar. De eerste weken zijn zwaar, zegt Boutaka. Kinderen doen niet mee, zijn afgeleid, kijken naar elkaar en lachen. Maar dat verandert. Als ze een half jaar later vergeet de aandachttraining voor een toets te doen, vraagt een jongetje dat zich eerst heel erg verzette of ze het nog gaan doen. “Echt een cadeautje,” vertelt Boutaka met een stralende lach.
Inmiddels werkt ze vijf jaar als juf op de school, na er eerst drie jaar als stagiair te hebben gewerkt. Met de mindfulnesslessen is ze in 2015 begonnen. Eerst was er twijfel: kan mindfulness wel samengaan met haar religie? Was het niet te spiritueel of boeddhistisch? Nee, zegt ze nu. “Het gaat om rust en de verbinding met jezelf. Het helpt me juist om geconcentreerd te bidden.”
Behalve het trainen van kinderen in haar klas, runt Boutaka in het weekend haar bedrijf Mindful Class. Kinderen en jongeren komen langs voor aandachttraining en bijles. Ouders die het kunnen betalen, betalen. Ouders met een stadspas krijgen korting. En de kinderen van wie de ouders amper tot geen geld hebben, helpt ze gratis. “Ik ben al heel blij dat een kind uit zo’n situatie de intrinsieke motivatie heeft om naar deze trainingen te komen.”
De kinderen in haar klas hebben inmiddels een halfuur hun ogen dicht. Een meisje ligt met haar hoofd op de tafel, een jongen lijkt in slaap te zijn gevallen. “Gedachten en gevoelens trekken vaak samen op. Ze zijn het vaak ook oneens met elkaar. Voel je je verdrietig als je huisdier is doodgegaan? Of voel je angst?” Een kind staat op om naar de wc te gaan. De deur slaat door de wind hard dicht. Een paar kinderen kijken snel. “Als je even afgeleid bent, probeer je dan weer te concentreren.”
Structuur in de klas
Een groot voordeel, zegt Boutaka, is de communicatie tussen juf en kinderen, en hoe die erop vooruit is gegaan door de mindfulnesslessen. “We hebben een eigen taal. Als iemand uit het raam kijkt, had ik vroeger gezegd: ‘Ga eens aan je werk.’ Nu vraag ik wat ze aan het doen zijn en kunnen ze zelf de verantwoordelijkheid pakken om weer aan de slag te gaan.”
Dat aandachttrainingen bijdragen aan een goede structuur in de klas, bevestigt Bögels. “Kinderen en docenten hebben het zo druk. Mindfulness helpt om rustiger te worden en minder automatisch op elkaar te reageren, je plaatst een minipauze tussen prikkel en reactie.”
Als nuance voegt de hoogleraar toe dat mindfulness niet de enige manier is om de aandacht van kinderen te verbeteren of meer rust te creëren in de klas. “Op de vrije school beginnen ze elke dag met een gedicht. Dat helpt daar om structuur te brengen in de klas. Meer sporten en buiten zijn met kinderen is een andere manier om hun aandacht te verbeteren.”
“Diep in je buik is vrede. Daar komt de ruzie niet.” Het zijn de laatste woorden van een drie kwartier durende meditatie. Het belletje rinkelt nog één keer. De klas ademt uit. Handen gaan van de buiken af, ogen gaan open. De kinderen strekken zich uit.
Boutaka vraagt waar ze aan moesten denken. Iemand zegt dat hij zichzelf op een skateboard zag staan. Een ander kind moest denken aan een rode kikker. Weer iemand zegt dat hij moest denken aan het liedje Highway to Hell van AC/DC.
De klas moet lachen, Boutaka ook. Ze vraagt. “En lukte het op het laatst om weer je aandacht op de adem te richten?” Nee, zegt een jongen. “En had je je handen op je buik?” Ook niet. “Want als je handen op je buik legt, voel je je adem waardoor je beter je aandacht erbij kan houden.” Ja, zegt de jongen nu. “Dank jullie allemaal voor het delen van jullie gedachten.”
Dan zwaait de deur luid open. “Hoi allemaal,” zegt de docente voor muziekles. Boutaka vraagt de groene kikker terug, een signaal voor de klas om in kabaal uit te breken. Praten en joelen mag weer. Maar de gedachten zijn rustiger, een klein beetje.
